Ο ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ ΕΝΑΝΤΙΩΝ ΜΕΤΑΔΟΤΙΚΩΝ ΝΟΣΩΝ
Το βιβλίο του «Michael Osterholm Deadliest Enemy: Our War Against Killer Germs» είναι προφητικό για αυτό που ζούμε σήμερα
Σύμφωνα με την πλατωνική άποψη, στο μύθο της χρυσής εποχής, ο άνθρωπος δεν είχε ανάγκη ιατρικής υποστήριξης διότι διατηρείτο σε άριστη φυσική κατάσταση. Οι ασθένειες που τιμώρησαν τον άνθρωπο προήλθαν από τη μαλθακότητα, την καλοπέραση και τη διατροφή (Πλάτωνας, Πολιτεία). Και ο Πλούταρχος μάλιστα συμφωνούσε με την επιχειρηματολογία του Πλάτωνα και θεωρούσε τις ασθένειες αποτέλεσμα πολιτισμικής διαφθοράς (*).
Ο Κέλσος είχε την άποψη ότι η υγεία των ανθρώπων, ιδιαίτερα κατά την Ομηρική εποχή, ήταν πολύ καλή εξαιτίας της ανυπαρξίας της διαφθοράς, της νωθρότητας και της πολυτέλειας. Έτσι η τέχνη της Ιατρικής δεν ήταν τόσο απαραίτητη. Σπάνια δε η ιατρική παρέτεινε τη ζωή των ολίγων ως το κατώφλι των γηρατειών (Κέλσος, Praefatio, 4-5). Με βάση την αναφορά του Ησίοδου στον Επιμηθέα η Πανδώρα φέρνει το δημιούργημα των θεών, τις ασθένειες, σφραγισμένες μέσα σε ένα πιθάρι. Μέχρι τότε οι άνθρωποι ζούσαν άτρωτοι από τις αρρώστιες, χωρίς πόνο και δυστυχία. Μέχρι που η Πανδώρα έσπασε το πιθάρι και σκόρπισε τα βάσανα, τις αρρώστιες, τη δυστυχία. Κράτησε στα χέρια της σφραγισμένο τον λαιμό του πιθαριού προκειμένου να μην πληγεί η ίδια, σύμφωνα με το θέλημα του Δία (Ησίοδος, Έργα και Ημέραι). Έτσι χρησιμοποιήθηκε μετά την Αναγέννηση και ο ιστορικός όρος «Το κουτί της Πανδώρας».
Όμως οι πανδημίες και οι λοιμοί φαίνεται ότι αποτελούν διαχρονικό κομμάτι της ανθρώπινης ιστορίας με βάση τις αντικειμενικές ιστορικές μαρτυρίες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο όλεθρος λοιμός που έπληξε την πόλη των Αθηνών το 430 π.Χ., στην αντιμετώπιση του οποίου φαίνεται ότι πρωταγωνιστής ήταν ο γιατρός Ιπποκράτης. Τα ιστορικά στοιχεία, με βάση σύγχρονες μελέτες, καταλήγουν στο ότι η επιδημία που έπληξε την Αθήνα του 430 π.Χ. το πιθανότερο αποδίδεται σε τυφοειδή πυρετό.
Ο μεγάλος κλινικός γιατρός Sir William Osler (1849-1919) διατύπωσε πρώτος την άποψη ότι η ανθρωπότητα έχει απέναντί της τρεις μεγάλους εχθρούς: τον πυρετό, την πείνα και τον πόλεμο. Ο χειρότερος όμως από τα τρία αυτά κακά είναι ο πυρετός (Humanity has but three great enemies: fever, famine and war; of these by far the greatest, by far the most terrible, is fever).
Στα πλαίσια της δύσκολης κατάστασης που βιώνει σήμερα η ανθρωπότητα με την τρέχουσα πανδημία του κορωνοϊού (Covid-19) αναζήτησα επαρκείς επιστημονικές πηγές σχετικά με τη σύγχρονη θεώρηση των πανδημιών. Ανακάλυψα, μετά επιστάμενη έρευνα, το εξαιρετικό βιβλίο των Michael Osterholm και Mark Olshaker με τίτλο Deadliest Enemy: Our War Against Killer Germs, Ed. Little Brown & Company, USA, (2017). Ο κύριος συγγραφέας του βιβλίου Michael Osterholm είναι κορυφαίος Αμερικανός επιδημιολόγος, καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Minnesota, ιδρυτής του CIDRAP, Center for Infectious Disease Research and Policy. Ο Osterholm έχει αποτελέσει σύμβουλο του WHO με τεράστια εμπειρία στην αντιμετώπιση του AIDS, επιδημιών SARS, Ebola, Zika, H1N1. Στο βιβλίο αυτό αναδεικνύεται προφήτης αυτού που ζούμε σήμερα και εξηγεί μέσα από τα διάφορα κεφάλαια πόσο απροετοίμαστη είναι σήμερα η ανθρωπότητα όσον αφορά ένα σχέδιο αντιμετώπισης μιας μεγάλης πανδημίας απέναντι σε ιούς που εμφανίζουν μεγάλη πιθανότητα να περάσουν από τα ζώα στον άνθρωπο.
Ο Osterholm εξηγεί ποιες είναι οι αιτίες που ο τρόπος ζωής της παγκοσμιοποιημένης σύνδεσης σήμερα μας αποτελεί υψηλό κίνδυνο έκθεσης μας σε νέους και θανατηφόρους ιούς. Αρχικά η εκθετική αύξηση των ανθρωπίνων πληθυσμών στον πλανήτη. Το 1900 ζούσαν περίπου 800 εκατομμύρια άνθρωποι στη γη ενώ το 1960 ο ανθρώπινος πληθυσμός έφτασε τα 3 δις. Σήμερα ο ανθρώπινος πληθυσμός επί της γης εγγίζει τα 7,6 δις. Οι προβλέψεις του WHO είναι ότι ο ανθρώπινος πληθυσμός θα φτάσει τα 10 δις το έτος 2050. Η μεγαλύτερη μάλιστα αύξηση πληθυσμού παρατηρείται στο μη αναπτυγμένο τμήμα του πλανήτη όπου υπάρχουν πρωτόγονες και δυσμενείς υγειονομικές συνθήκες. Μεγαλύτερη έμφαση δίνει ο Osterholm αφενός στην εξάλειψη των άγριων ειδών αφετέρου στην μαζική παραγωγή ζωικών ειδών προκειμένου να σιτισθεί η εκρηκτικά αυξανόμενη ανθρωπότητα (food production animals).
Για παράδειγμα το 1960 υπήρχαν περίπου 3 δις κοτόπουλα παγκόσμια ενώ σήμερα υπάρχουν περίπου 20 δις. Και είναι τόσο μεγάλη η ταχύτητα παραγωγής κοτόπουλου, έτσι ώστε το φιλέτο κοτόπουλο στο πιάτο μας σήμερα ήταν ένα έμβρυο πριν από περίπου 35 ημέρες. Στα πλαίσια της μαζικής παραγωγής κοτόπουλου παρελαύνουν περίπου 12 γενιές κοτόπουλα μέσα σε ένα χρόνο. Κάθε ένα από αυτά τα κοτόπουλα καθίσταται δυνητικά ένας δοκιμαστικός σωλήνας μέσα στον οποίο μπορεί να εξελιχθεί και να εμφανιστεί κάποιος καινούργιος ιός ή μικρόβιο. Και βέβαια λόγω της φύσης διαδικασίας μαζικής παραγωγής τροφής η χωρική σχέση με το ανθρώπινο δυναμικό είναι στενότατη, διευκολύνει ιδιαίτερα μάλιστα μια πιθανή αναπνευστική μετάδοση.
Το ίδιο συμβαίνει επίσης με την παραγωγή χοιρινού κρέατος. Σήμερα περισσότερα από 400 εκατομμύρια ζώα (χοίροι) παράγονται σε ετήσια βάση. Ιδιαίτερα ο χοίρος αποτελεί ιδανικό υπόστρωμα για την ανάπτυξη (genetic mixing bowl) των εύκολα μεταλασσόμενων ιών του τύπου της γρίπης (avian and human influenza virus). Η ανάπτυξη περαιτέρω κινδύνου επιδημιών γίνεται εύκολα αντιληπτή όταν βασίζεται στην πρόβλεψη ότι η παραγωγή κοτόπουλου και χοιρινού κρέατος θα αυξηθεί κατά 25-30% μέσα στα επόμενα 20 χρόνια.
Το άλλο τεράστιο πρόβλημα που σχετίζεται με την πολύ μεγάλη πιθανότητα εκρήξεων πανδημιών είναι η μεγάλη διάδοση των αεροπορικών μετακινήσεων. Το 1850 ένας άνθρωπος, επιβάτης σε πλοίο θα χρειαζόταν έναν ολόκληρο χρόνο για τον γύρο της γης. Σήμερα μπορεί αεροπορικά να κάνει τον γύρο του πλανήτη σε λιγότερο από 40 ώρες. Τα νούμερα δείχνουν ότι σήμερα 8 εκατομμύρια άνθρωποι πετάνε καθημερινά με αεροπλάνο και περίπου 3.1 δις ανθρώπων πετάνε με αεροπλάνο σε ετήσιο επίπεδο. Ας σκεφτούμε λοιπόν πόσο μεγαλύτερος είναι ο κίνδυνος μετάδοσης μιας ιογενούς λοίμωξης όταν ένας επιβάτης μπορεί να βρεθεί οπουδήποτε στον κόσμο μέσα σε λίγες ώρες. Επίσης ας σκεφτούμε ότι σήμερα η μαζική παραγωγή σημαντικών φαρμάκων δεν συμβαίνει πλέον εκεί που ζούμε (σε τοπικό επίπεδο) αλλά κάπου αλλού στον κόσμο. Αναφέρει ο Osterholm το παράδειγμα της Ινδίας όπου σήμερα παράγεται σήμερα μεγάλος αριθμός φαρμακευτικων σκευασμάτων τα οποία διοχετεύονται παγκοσμίως. Πολλά κράτη είναι εξαρτημένα από τη φαρμακευτική παραγωγή της Ινδίας. Ας φανταστούμε, λοιπόν, τι θα συμβεί σε περίπτωση που μια επιδημία ξεσπάσει σε περιοχές της Ινδίας οι οποίες σχετίζονται με παραγωγή βασικών φαρμάκων.
Ο Osterholm εξηγεί πολύ πειστικά για ποιους λόγους οι επιδημιολόγοι δείχνουν σήμερα τη γρίπη (influenza type viruses) ως πλέον πιθανή αιτία πρόκλησης ολέθριων πανδημιών στο μέλλον. Επίσης παρουσιάζει τις μέχρι σήμερα μεγάλες δυσκολίες παραγωγής ενός εμβολίου γρίπης το οποίο θα είναι ενιαίο και αποτελεσματικό απέναντι σε όλες τις μορφές των (εύκολα μεταλασσόμενων) ιών τύπου γρίπης. Ήδη στο ζήτημα αυτό έχει αναφερθεί σε πολλές παρουσιάσεις του (από το 2015) και ο ιδιοφυής Bill Gates. Ακόμη ο Osterholm προειδοποιεί για την επιδημιολογική βόμβα που μπορεί να προκύψει, ανά πάσα στιγμή, από την ανάπτυξη αντοχής στα αντιβιοτικά αλλά και την αυξημένη πλέον πιθανότητα μετάδοσης θανατηφόρων ιών μέσω των κουνουπιών. Μάλιστα η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη στα πλαίσια της κλιματικής αλλαγής ίσως αυξάνει τον κίνδυνο μεταφοράς ιών από κουνούπια από τις τροπικές περιοχές προς την εύκρατη ζώνη του πλανήτη.
Το προφητικό βιβλίο του Osterholm (έκδοση 2017) μπορεί να διαβαστεί από όσους ενδιαφέρονται να κατανοήσουν σε βάθος τα δεδομένα της πανδημίας του κορωνοϊού που δυστυχώς βιώνουμε σήμερα. Το κείμενο του Osterholm είναι ευανάγνωστο, μπορεί να κατανοηθεί από τον μη-ειδικό και παρουσιάζει πολλά χρήσιμα ιστορικά στοιχεία της επιδημιολογικής διερεύνησης πανδημιών του παρελθόντος.
* Η αναφορά στην υγεία του αρχαίου ανθρώπου στην αρχή του κειμένου βασίστηκε στο κείμενο του Σπυρίδωνος Χαντζησαλάτα: Γνωσιολογία-Επιστημολογία. Περιοδικό Κασταλία, Έκδοση της Ελληνικής Εταιρείας Ιατρών Λογοτεχνών, σελ. 40-41,Τεύχος 170, Μάιος-Δεκέμβριος 2019.
Κυρία βιβλιογραφική αναφορά του άρθρου αποτελεί το βιβλίο: Deadliest Enemy-Our war against killer germs. Michael Osterholm, PhD, MPH and Mark Olshaker. Little Brown & Company, New York, 2017.
Θανάσης Δρίτσας – https://www.athensvoice.gr/politics/634031_tropos-zois-kai-pandimies?fbclid=IwAR2-ytivFHYHNrhTDlihFD31VtoesWGqmwsyGtnwuks_D3ouaegbBYQeHgg